aanrader hieronymus bosch
The land of unlikeness: Hieronymus Bosch
The Garden of earthly delights
geschreven door Reindert Falkenburg
Zwolle, WBOOKS, 2011
320 p., zeer veel kleurenillustraties, gebonden
ISBN 978-90-400-7767-8 ● € 86
Jheronimus, Joen of Jeroen van Aken is beter bekend als Jeroen of Hieronymus Bosch (JB), genoemd naar de "vrome ende playsantelycke stadt van Tsertogenbosch" waar hij in 1450 werd geboren, in 1516 overleed, bijna zijn hele leven aan de Markt woonde en lid was van het Onze-Lieve-Vrouwe-Broederschap. Over Jeroen is erg veel geschreven en veel gefantaseerd. Was hij een naaktloper, een idioot, een ketter of juist een bestrijder van ketters? Al deze theorieën hebben gemeen dat men JB uit zijn historische context haalt, in een doosje doet - met een mooie strik eromheen ... en hop, weer een nieuwe JB wordt ten tonele gevoerd.
Om JB beter te begrijpen is het noodzakelijk de middelnederlandse literatuur en de wereld, de stad, de politieke verhoudingen & de denkbeelden ten tijde van Jeroen Bosch en zijn tijdgenoten - onder wie Erasmus - te leren kennen. Gelukkig, zijn er veel wetenschappers die op deze manier proberen door te dringen in de geest van de geniale schilder.
Falkenburg gaat op zoek naar de mentaliteit en de leefwereld van de beschouwer - of liever beschouwers - in de tijd van JB. Hij relateert de fascinerende creatieve mix van figuren, monsters, dieren & landschapselementen in de Tuin der Lusten (Madrid, Prado, ca. 1500) aan eigentijdse en oudere literatuur, voorstellingen en religieuze interpretaties. Hij heeft een fascinerend boek geschreven over de mogelijke betekenis van het drieluik, een goed onderbouwd verhaal waartoe ook de ruim 240 prachtige kleuren-illustraties aan bijdragen. Ook het Tuin-der-Lusten-drieluik is in een mooi gevouwen brochure helemaal te zien (piepklein minpuntje: jammer dat deze in het boek werd meegebonden en niet los werd toegevoegd).
Falkenburg interpreteert de Tuin der Lusten als een soort geschilderde vorstenspiegel waarmee jonge edelen aan het Bourgondische hof de do's & don'ts leerden. Het stuk was bedoeld als een soort discussie-schilderij waarmee de beschouwers kun kennis en kunde konden toetsen en etaleren, enigszins te vergelijken met de hedendaagse leesclubs waar lezers volgens afspraak een boek samen becommentariëren. Falkenburg gaat verder en meent dat de Tuin der Lusten heel goed een opdracht zou kunnen zijn geweest van Engelbert II (1451-1504) graaf van Nassau-Dillenburg-Vianden, heer van Breda. Deze Engelbert, die zelf geen erfgenaam had, nodigde in 1499 zijn neefje Hendrik III (1483-1538) uit om in zijn paleis te Brussel te komen wonen en 'opgevoed' te worden in de kring rond Philips de Schone (1478-1506). Engelbert bestelde het werk "with this circle of young high nobles in mind". Het was bedoeld "to serve their artistic, intellectual, religious, and political edification".
Hoe creatief en belezen JB ook geweest mag zijn, hij zal voor zo'n gelaagd werk toch wel extra informatie, kennis en beeldmateriaal nodig hebben gehad. Wellicht dat hij enige tijd in of in de omgeving van het Brusselse paleis van Engelbert verbleef waar hij de rijke collectie geïllumineerde handschriften van zijn opdrachtgever kon bestuderen. Of wellicht diende een humanist en geleerde aan het Bourgondische hof hem van advies. Voor beide suggesties zijn geen bewijzen.
Hoe dan ook, Falkenburg heeft de Tuin der Lusten van JB in de historische, literaire & religieuze context geplaatst. Hij borduurt voort op ouder onderzoek, maar opent ook nieuwe deuren. Dit boek bevestigde voor mij opnieuw de enorme grote creativiteit en inventiviteit van JB, een schilder die zijn religieuze betrokkenheid en zijn grote bezorgdheid om de wereld en de zondige mens kleurrijk in herkenbare én bizarre figuren vorm gaf.
The land of unlikeness is een absolute aanrader voor iedereen die geïntrigeerd is door het werk van JB. Het geeft heerlijk stof tot nadenken en verder onderzoek.
© A. van Wiechen - www.OudWeb.nl
