aanrader Constantinopel

Constantinopel :  Een mozaïek van de Byzantijnse metropool
red. Diederik Burgersdijk en Willemijn Waal
Leiden: Ex Oriente Lux, 2011
260 p., ill. • ISBN 978-90-72690-00-5

Byzantion - Constantinopel - Istanbul, een stad met een rijke geschiedenis waarover je nooit genoeg kunt lezen. De vereniging Ex Oriente Lux heeft nu een prachtige bundel van zestien artikelen uitgegeven waarin wetenschappers op het gebied van Byzantijnse kunst, literatuur, archeologie en geschiedenis ons laten delen in hun kennis.

De korte inleiding - Beelden van Constantinopel: een inleiding (Diederik Burgersdijk & Willemijn Waal) - geeft aan dat de nadruk in deze bundel ligt op de periode 330 (stichting Constantinopel) tot 1453 (verovering van de stad door de Ottomanen) met aan beide kanten kleine overschrijdingen. De bedoeling is "het Byzantijnse Constantinopel te doen herleven door het inzicht in deelaspecten te verdiepen" (p.11). 

In De vroegste geschiedenis van Byzantion (Floris van den Eijnde) lezen we dat de opkomst van Byzantion vooral te danken was aan de handel (Zwarte Zee). Als politiek centrum speelde de stad toen amper een rol. Dat veranderde toen het oostelijke deel van het Romeinse rijk steeds belangrijker en economisch machtiger werd. Deze groeiende economie bracht ook politieke macht, reden voor de stadsvernieuwing van Septimius Severus. De ligging tussen twee continenten en het toenemende belang van het oosten waren mede Constantijn's drijfveren om daar 'zijn' stad te stichten.

De stad Constantinopel (Henk Singor) geeft in het kort de ontwikkeling van de stad weer. Constantijn en zijn opvolgers losten praktische problemen (wateropslag en graantoevoer) op, verfraaiden pleinen met beelden die van elders 'gehaald' werden en bouwden nieuwe stadsmuren, kerken en kloosters. Na een bloeiperiode onder Justinianus (527-565) kreeg de stad het zwaar te verduren: ze werd aangevallen en gistte intern door de mix van religieuze spanningen en nieuwkomers, nl. Italiaanse handelaren en 'kruisvaarders' (begin dertiende eeuw).

In Keizers en hun steden: Constantijn, Maxentius, Rome en Constantinopel vertelt Olivier Hekster duidelijk hoe Maxentius zich sterk maakte voor de traditionele oude belangen van Rome en zijn inwoners. Na zijn overwinning had Constantijn zo zijn eigen ideeën om met Maxentius' erfenis in Rome om te gaan. In het verlengde hiervan zag hij Constantinopel duidelijk als 'zijn' stad.

Prokopios en het keizerlijk huis (Hein van Dolen) is een hoofdstuk over de hofschrijver Prokopios (midden zesde eeuw), die zowel de officiële geschiedenis van de bejubelde Justinianus & Theodora schreef, als de Geheime geschiedenis (Anekdota = Onuitgegeven zaken) waarin hij geen spaan heel laat van de reputatie van het keizerlijke paar: Theodora was een oversekste sloerie en Justinianus een achterbakse moordenaar .... Waarom schreef Prokopios dit boek? Van Dolen inventariseert de motieven die de schrijver gehad zou kunnen hebben (althans volgens de moderne onderzoekers!).

Verder worden behandeld: de codificatie van Justinianus (J. Spruit), de relatie tussen de christelijke kerken en de wereldlijke macht tot nu toe (Herman Teule), hoe Byzantium tegen de islam aankeek (Willem Aerts) en de invloed daarop vanuit het westen. 

Hoe keken de 'Byzantijnen' aan tegen hun Griekse & 'heidense' verleden (Eva de Vries-van der Velden)? Aanvankelijk beschreven christelijke wereldkronieken de geschiedenis van de mensheid vanuit bijbels perspectief. Vanaf de tiende eeuw krijgt men weer aandacht voor de 'oude' Griekse helden, onder wie Pericles en Plato. Toen Byzantium in het nauw gedreven werd door de 'kruisvaarders', die in 1204 Constantinopel innamen, werd de Griekse vrijheidsstrijd tegen de Perzen een belangrijk gegeven om de Griekse superieure beschaving te plaatsen tegenover de barbaarse brute overmacht. De auteur staat uitgebreid stil bij Theodoros Metochites († 1332) die een heel eigen kijk op de Griekse geschiedenis had. Leuk om een andere kant te leren kennen van deze patroon van de prachtige Christus-in-Chora kerk, waarvan de mozaïeken behoren tot de mooiste parels van het huidige Istanbul! Dezelfde auteur schrijft in een later hoofdstuk over het bijzondere karakter (Overdenkingen bij een iconografisch raadsel) van één van de mozaïeken in de Chora-kerk, nl. de augusteïsche census.

In Griekse handschriften tussen Byzantium en Italië (Gerard Boter) wordt het belang van Byzantium voor de overlevering van oud-Griekse teksten belicht aan de hand van de tekst van Plato's Politeia. Fascinerend te lezen waarom en hoe men op zoek ging naar de 'authentieke' tekst. Ook het volgende hoofdstuk gaat over teksten, nl. de Anthologia Palatina. Iedereen die zich met het oude Griekenland bezighoudt, komt deze epigrammencollectie wel eens tegen. Emilie van Opstall beschrijft duidelijk het ontstaan en het belang van deze Griekse "Dikke Komrij".

De laatste hoofdstukken gaan over Constantinopel na 1453: Hippodroom wordt Paardenplein (Rolf Strootman), Byzantijns Istanbul door de ogen van zeventiende-eeuwse reizigers (Jan Schmidt), Barok Istanbul (Hans Theunissen) waarin ook aandacht voor de Nederlandse tegels in het achttiende-eeuwse Topkapı-paleis. Het laatste artikel (Joanita Vroom) beschrijft de Archeologische sensaties dankzij een nieuwe metrolijn. Het betreft de aanleg van een 76km lang metro- en treintraject tussen het Europese en Aziatische deel van Istanbul (Marmaray Project). Op één van de opgravingsterreinen (Yenikapı) zijn restanten van de antieke haven gevonden, fundamenten van een vuurtoren uit de vijfde-zesde eeuw nC, 36 scheepswrakken van galeien tot vissersboten .... werk voor honderden archeologen, restauratoren, ingenieurs, fotografen, bouwvakkers én uiteraard een klagende aannemer!

Dit uitstekend leesbare 'mozaïek' op papier is een échte aanrader voor iedereen die net iets dieper op de Constantinopel-materie wil ingaan en nieuwsgierig is naar het actuele wetenschappelijk onderzoek.
Aanrader!

© conens & van wiechen drs. A. van Wiechen